بازی سیاسی در خطوط گاز آسیای مرکزی

ذخایر گاز آسیای مرکزی و برنامه های آینده

در ماه ژوئن سال گذشته ترکمنستان و چین در خصوص احداث خط لوله گازی با نام «ازیه ترانس گاز»، قراردادی را امضا کرده بودند. طول این لوله 530 کیلومتر است كه از ترکمنستان به ازبکستان رفته و سپس از مرز قزاقستان وارد قسمت شرقی چین می شود.
این لوله توانایی انتقال 30 میلیون متر مکعب گاز را دارد. شرکت «ازبیک نفت گاز» ازبکستان اعلام کرده است که احداث این خط لوله ارتباطی تا ژانویه سال 2010 به پایان می رسد. در همان سال کارشناسان سوال می کنند که با در نظر داشتن چنین مسافت و شرایط جغرافیایی محل، تا چه اندازه این ادعای ازبکستان به واقعیت نزدیکتر است.
صحبت در اين خصوص فعلاً مشكل است اما بايد در نظر داشت كه چين به طور واقعي نه تنها در احداث لوله، بلکه در چاه های نفت ترکمنستان سرمایه گذاری می کند و ازبکستان و قزاقستان نیز برای ترانزیت این لوله راضی هستند .
تصمیم نهایی درباره مسیر دقیق لوله گاز «ازیه ترانس گاز» 28 آوریل گرفته می شود، زیرا رضایت همه طرف های درگیر تا حال بدست نیامده است. از جمله قبل از قرار داد با ازبکستان، چین با «کازمونایگاز» قزاقستان نیز موافقت نامه ای به امضا رسانیده بود. با وجود این که این لوله گاز ترکمنستان - چین از قلمرو ازبکستان و قزاقستان می گذرد، ولی طبق پیش بینی ها تنها گاز ترکمنستان به چین انتقال خواهد یافت. طرف دیگر مسئله این است که تا به حال کشور های آسیای مرکزی بازار فروش گاز خود را در کشور های اروپایی جستجو می کردند. اکنون چنین به نظر می‌رسد که آنها نه تنها به غرب بلکه به شرق نیز رو آورده اند و چین را به عنوان بازار فروش گاز خود استثنا نمی دانند.
با توجه به شرایط موجود در منطقه باید گفت در حال حاضر در منطقه آسیای مرکزی یک بازی جالب ژئوپولتیکی در جریان است. در گذشته کشور های آسیای مرکزی در غرب خریدار و مشتری جستجو می کردند، ولی فعلاً تجارت با چین برای آنها شاید بهتر است، زیرا چین تنها پول گاز و نفت را می پردازد و مثل غرب درباره حقوق بشر و بهانه هایی از این قبيل را مطرح نمی کند.
این در حالی است که کسی ذخایر واقعی گاز ترکمنستان را نمی داند، این کشور به قولی در چهار جهت خود در غرب و شرق و شمال و جنوب در باره فروش گاز خود قرار داد هایی را امضا می کند. در این میان مسئله ای که برای تاجیکستان و قرقیزستان جلب توجه می کند، خریداری گاز کشور های همسایه - ازبکستان و ترکمنستان است. ازبکستان بر این است که سال آینده گاز خود را به روسیه با نرخ گرانتری خواهد فروخت. در حال حاضر روسیه برای هر هزار متر مکعب گاز، 130 دلار پرداخت می کند و ازبکستان می خواهد که سال آینده این نرخ را تا 210 دلار بالا ببرد. در چنین حالی تنها راه نجات برای تاجیکستان و قرقیزستان ساخت نیروگاه برق آبی است. زیرا آنها برای خریداری گاز و نفت همسایه های خود با چنین وضع بحرانی اقتصادی توان مقاومت با بازار های جهانی را ندارند.

ابهامات در طرح های گازی ترکمنستان

انتقال گاز تركمنستان از طريق خاك افغانستان به پاكستان و هند، يكي از قديمي ترين طرح هايي است كه همچنان خبر داغی به شمار می رود و با وجود آن که تلاش هاي گسترده اي در این زمینه صورت گرفته ولي تاكنون ناكام بوده است. درحالي كه ديگر طرح هاي انتقال گاز در منطقه چندين سال بعد ازاين طرح آغاز به كار كرده اند، اكنون به مرحله بهره برداري نزديك شده اند، اما طرح انتقال گاز تركمنستان از افغانستان هنوز هم به اما و اگرهاي متعددي مواجه است. با گسترش نا امني در جنوب افغانستان، جمهوري اسلامي ايران كه يكي از بزرگ ترين صادركنندگان گاز در جهان مي باشد، تلاش هايي زيادي را به خرج داد تا قراردادهاي كلان صادرات گاز را با كشورهاي پاكستان و هند به امضا برسانند و موافقت اين دو كشور را با احداث خط لوله صلح جلب نمايد، در كنار اين توافقات ايران سعي كرد جمهوري تركمنستان را نيز متقاعد نمايد كه گاز خود را از طريق خاك ايران به پاكستان وهند ويا كشورهاي اروپايي صادر نمايد. اما برنامه هاي اتمي ايران و چالش هاي سياسي كه بدنبال داشت، اين كشورموفق نشد تا توجه تركمنستان را به اين پيشنهادات جلب نمايد.
يكي از امتيازات بزرگي كه فراز و نشيب هاي فراوان به خود گرفت و تا كنون به نتيجه قطعي نرسيده است، عبور خط لوله گاز تركمنستان از خاك افغانستان به سوي هند است. اين خط لوله در صورت احداث آن صدها ميليون دلار براي افغانستان سود خواهد داشت و حدود چهار صد ميليون دلار در سال افغانستان حق ترانزيت در يافت مي كند و در كنار اين امتياز از خريد گاز ارزان قيمت در داخل افغانستان برخور دار مي گردد و دهها ميليون دلار ديگر براي مردم افغانستان در قبال مصرف گاز صرفه جويي خواهد شد. اما اين امتياز بزرگ بجاي آن كه رفاه و آسايش را براي مردم ما ببار آورد، بحران و خونريزي و دخالت خارجي را دركشور افغانستان تشديد كرد، پاكستان به طمع رسيدن به بازارهاي آسياي مركزي و سود زيادي كه گاز ارزان تركمنستان عايد اين كشور مي شد، تقريبا دو دهه قبل گروه طالبان را بوجود آورد و اين گروه را تقويت و تسليح نمود و متاسفانه فاجعه هاي انساني زيادي را در اين كشور مرتكب شد. در كنار آن شركت آمريكايي يونيكال به طمع بدست آوردن امتياز احداث اين خط لوله تلاش هاي زيادي كرد و پول هاي كلاني را به مصرف رساند و براي رسيدن به اين هدف گروه طالبان را تجهيز و تقويت كرد و چندين تن از بزرگان افغاني را چون حامد كرزي، احمد جلالي و زير داخله پيشين، زلمي خليل زاد نماينده فعلي امريكا در سازمان ملل و... را به عنوان شريك تجاري اين شركت قرار داد، اما تلاش هاي اين شركت در سايه حمايت از سلطه طالبان جز ضرر هيچ منفعتي عايد اين شركت نگرديد. بعد از سقوط طالبان و استقرار دموكراسي در افغانستان، اميدواري هاي زيادي بوجود آمد تا احداث اين خط لوله به توافق نهايي ميان كشورهاي ذيفع برسد، اما به مرور زمان اين طرح آميخته با مسايل سياسي و ناامني هاي منطقه اي گرديد كه شك و ترديد هايي را نسبت به موفقيت اين طرح بوجود آورد و ايران با استفاده ازاين فرصت با تلاش هاي زياد ديپلماتيك و امتيازاتي كه به طرف هاي ذينفع داد. بيشتر از شركت امريكايي يونيكال موفقيت بدست آورد.
نزديك به دو دهه از عمر اين طرح مي گذرد و براساس پيش بيني ها بايد طي سه سال آماده بهره برداري مي گرديد و بيش از ده سال تاكنون بايد از اين طرح استفاده عملي مي شد، اما عوامل متعددي اين طرح را به تاخير انداخت، اكنون بارديگر تلاش هاي جديدي براي اجراي اين طرح آغاز گشته است. هفته گذشته وزیران و مقامات وزارت نفت و گاز کشورهای ترکمنستان، پاکستان، هند و وزير خارجه افغانستان در خصوص چگونگی اجرای طرح خط لوله گاز ترکمنستان در اسلام آباد گردهم آمدند و دراين باره تبادل نظر کردند. در اين نشست مسئله گواهینامه ارزیابی ذخایر گازی ترکمنستان بررسی شد. وزیر نفت و گاز ترکمنستان گفت: کشورش می تواند در مرحله نخست 30 میلیون مترمکعب گاز روزانه به پاکستان و همین مقدار به هند، همچنین 5 میلیون متر مکعب به افغانستان تحویل دهد. سپس مقدار گاز تحویلی به این سه کشور را در مجموع به 90 میلیون متر مکعب در روز خواهد رساند.
مهم ترين بحث آنان دراين نشست مسئله امنيت خط لوله گاز و نفت از خاك افغانستان بود و براي يافتن يك راه حل براي آن رايزني كردند. رییس بانک توسعه آسیا كه دراين نشست در پاکستان شركت كرده است، گفت: این بانک تاکنون 4 میلیون دلار دراین طرح به عنوان کمک فنی سرمایه گذاری کرده است و اين بانك سهمي دراين طرح دارد.
هم چنين يك شركت امريكايي سال گذشته ادعا كرده بود كه امتياز احداث اين خط لوله را دردست گرفته است. اين شرکت آمریکایی كه آی.او.سی نام دارد گفته است: دولت پاکستان اجازه احداث خط انتقال نفت و گاز ترکمنستان به پاکستان را به آنها می دهد. تلویزیون خصوصی جیو هم هفته گذشته با اشاره به تائید دولت پاکستان درخصوص تفویض مسئولیت احداث خط لوله نفت و گاز ترکمنستان- افغانستان - پاکستان به اين شركت اعلام کرده بود: این طرح 10 میلیارد دلار هزینه خواهد داشت.
پایگاه اینترنتی روزنامه جنگ هم به نقل از دفتر هماهنگی شرکت آی.او.سی. آمریکا در 28 اسد 1386 كه گفته مي شود امتياز احداث اين خط لوله را بدست آورده است، نوشت: این طرح 2200 کیلومتر طول دارد و ظرف سه سال تکمیل خواهد شد.
در صورتي كه اين طرح عملي گردد تحول اقتصادي و سياسي بزرگي در منطقه ايجاد خواهد كرد، البته از اين تحول اقتصادي پاكستان، افغانستان و تركمنستان بيشترين بهره را خواهد برد. خط لوله گاز ونفت ترکمنستان از افغانستان عبور نموده به بندر گوادر در ایالت بلوچستان پاکستان خواهد رسيد. دراين شهر بندري قرار است با هزینه سه و نیم میلیارد دلار یک پالایشگاه نفتی نیز ساخته شود.
قرار است از این خط لوله روزانه دو میلیون بشکه نفت و چهار میلیون فوت مکعب گاز از ترکمنستان به اين بندر منتقل شود. براساس این طرح فرآورده های نفتی جی.پی. 1، و جی.پی. 4 دراين پالايشگاه توليد خواهد شد.
همان طوري كه گذشت تامين امنيت لوله گاز و نفت درافغانستان از مهم ترين دغدغه هاي سرمايه گذاري روي اين طرح است. دراين ميان شرکت آ.او.سی آمریکا كه امتياز احداث اين لوله را به عهده دارد، اعلام كرده است كه درخصوص امنیت خط لوله در خاک افغانستان و بیمه آن توافق حاصل شده است و به زودی مراسم امضاي این معاهده برگزار خواهد شد.
به هرحال اگر واقعا توافقات تا اين مرحله نزديك شده باشد و دست اندركاران امور براي اجراي اين طرح راهكاري هاي قوي براي حفظ اين خط لوله در افغانستان گرفته باشد، بخش بزرگي از مشكلات و چالش هاي فراروي احداث اين خط لوله برطرف گرديده است و اگر امسال كار اين طرح آغاز گردد، مي تواند طي سه سال بخشي از مشكلات بيكاري را نيز درافغانستان برطرف نمايد.
همچنين اين خط لوله مي تواند تاثيرات مثبت در روابط سياسي و اقتصادي ميان سه كشور افغانستان، تركمنستان و پاكستان بگذارد. بهبود روابط ميان سه كشور، رونق اقتصادي و ثبات و امنيت را در منطقه تقويت خواهد كرد.
منبع: مهین السادات صمدی